İran'da benzin fiyatının bir günde 3 katına çıkarılması, ekonomik sorunlarla mücadele eden halkın sokaklara inmesine neden oldu.
Zam kararı başkent Tahran başta olmak üzere Tebriz, Meşhed, Ahvaz, Sircan, İsfahan, Şiraz, Kum, Yezd, Kirmanşah ve Kereç gibi kentlerde tepkiyle karşılandı.
Gösteriler sırasında birçok kentte petrol istasyonları ve polis araçları ateşe verildi. Tahran yönetimi, protestoların büyümesi üzerine ülke genelinde internet erişimini kesti.
İran'da halkı sokaklara döken benzin zammıyla ilgili gelişmeleri 6 soru çerçevesinde derledik.
1 - İran'da gösteriler nasıl başladı?
İran'da 15 Kasım Cuma günü benzin fiyatlarına yüzde 300 zam yapıldığı açıklandı.
İran Ulusal Petrol Ürünleri Dağıtım Şirketinin açıklamasına göre, benzinin litre fiyatı, devlet tarafından bir ay içinde sübvanse edilen 60 litreden fazla alınması halinde 1000 tümenden (50 kuruş) 3 bin tümene (1,5 lira) çıkartıldı. Sübvanse kapsamındaki 60 litreye kadar benzinin fiyatı da 1500 tümen oldu.
Zam kararının sabah saatlerinden itibaren ülke genelinde yayılmasıyla ilk protesto gösterileri Ahvaz, Meşhed ve Sircan kentlerinde görüldü.
2 - Benzin zammına İranlı siyasetçilerin tepkileri ne oldu?
Benzin zammı İranlı siyasetçiler arasında da tartışma konusu oldu.
Muhafazakar kesim başta zam kararından Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'yi sorumlu tutarken, reformistler konunun meclise getirilmemesinden şikayet etti.
İran Meclisindeki reformist Ümit Grubu, zam kararının mecliste görüşülmesi için yasa teklifi hazırlığındayken, ülke lideri Ali Hamaney'in 17 Kasım Pazar günü zam kararını desteklediğini açıklaması, reformistlerin tekliflerini geri çekmesine neden oldu.
Hamaney'in açıklamasının ardından muhafazakarlar Ruhani'yi suçlamaktan geri durdu. Halbuki muhafazakar siyasetçi Mehrdad Bezerpaş, 7 Kasım'da Beheşti Üniversitesi'nde yaptığı konuşmada, Ruhani hükümetinin benzin fiyatlarını arttırma kararı aldığını öne sürmüştü. Hükümet üyeleri ise söz konusu iddiayı yalanlamıştı.
İran Hükümet Sözcüsü Ali Rebii ise Cumhurbaşkanı Ruhani'nin zam kararını uygulamaya koyarak ülke çıkarları için kendisini feda ettiğini söyledi. Rebii, zam kararının devletin üst kademeleri tarafından alındığının altını çizdi.
3 - Ülke geneline yayılan gösterilerde neler oldu?
İranlılar benzin zammına tepkilerini göstermek için sokaklara çıktı. Gösteriler kısa sürede başkent Tahran, Tebriz, Meşhed, Ahvaz, Sircan, İsfahan, Şiraz, Kum, Yezd, Kirmanşah ve Kereç gibi kentlere yayıldı, polisle halk karşı karşıya geldi.
Göstericiler birçok kentte petrol istasyonları, banka şubeleri ve polis araçlarını ateşe verirken başkent Tahran ve Kirmanşah'ta 5 emniyet görevlisi öldürüldü.
Sosyal medyada, olaylar sırasında göstericiler arasında da ölen ve yaralananlar olduğuna dair paylaşımlar yapılsa da resmi makamlardan bu bilgileri doğrular nitelikte açıklama gelmedi.
Fars Haber Ajansına göre, ülke genelinde şehir ve ilçelerde 1080 noktada yaşanan olaylarda yaklaşık 1000 gösterici gözaltına alındı. Gösteriler sırasında 100'ü aşkın bankanın kundaklandığı, 50'den fazla marketin yağmalandığı belirtildi.
Piyasada istikrar talebinde bulunan Tahran Büyük Çarşı esnafı kepenk kapattı. Tahran ve Tebriz üniversitelerinde öğrenciler hayat pahalılığını protesto etti.
Gösterilerin büyümesi üzerine cumartesi gecesi ülke genelinde internet kesildi. Hükümet Sözcüsü Rebii, gösteriler nedeniyle getirilen internet yasağının eyaletlerde "güvenlik sağlanana dek" süreceğini söyledi.
4 - Olaylar karşısında kim ne dedi?
ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, cuma gününden bu yana devam eden gösterilere destek vererek İran halkının yanında olduğunu açıklarken, bazı Avrupa Birliği (AB) ülkeleri de Tahran yönetimine gösteri hakkına saygı göstermesi çağrısında bulundu.
İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif, ABD makamları ve AB ülkelerinin benzin zammına tepki olarak yapılan gösterilerle ilgili beyanatlarını eleştirdi.
Devrim Muhafızları tarafından yapılan yazılı açıklamada ise eylemlerin sona erdirilmesi istendi, aksi takdirde göstericilerin "devrimci yöntemlerin kullanılacağı sert bir müdahaleyle" karşı karşıya kalacağı uyarısında bulunuldu.
İran lideri Ali Hamaney'in Fars eyaletindeki temsilcisi Ayetullah Lütfullah Dejkam da 18 Kasım'da yaptığı açıklamada, Şiraz'da gösterilerin bir gün içinde sona ermemesi durumunda Devrim Muhafızları'na bağlı milis güçleri Besiç'in protestoculara müdahale edeceğini söyledi.
5 - Gösteriler karşısında Ruhani hükümeti ne yaptı?
İran Planlama ve Bütçe Kurumu Başkanı Muhammed Bakır Nubaht, gösterilerin başladığı cuma günü devlet televizyonunda yaptığı konuşmada, benzin zammından elde edilen gelirin 10 gün içinde halka dağıtılmaya başlanacağını belirtti.
Olayların ülke geneline hızla yayılmasının ardından Cumhurbaşkanı Ruhani de yardım parasının en kısa sürede 18 milyon aileye dağıtılacağını duyurdu.
Bugün itibarıyla benzin zammından elde edilen gelirin bir kısmının 20 milyon kişinin hesaplarına yatırıldığı bildirildi.
6 - Bundan sonra ülkeyi neler bekliyor?
Uzmanlar, benzin zammının İran'da enflasyonu artıracağını ve piyasada fiyatların yükselmesine sebep olacağını belirtiyor.
İran yönetimi halkın genelini olumsuz yönde etkileyen zam kararından geri adım atmaz veya kararı yumuşatma yoluna gitmezse, sokak gösterilerinin bir müddet daha devam etmesi, can ve mal kaybının artması öngörülüyor.
Ülkedeki huzur ve istikrarın bozulmasının etkileri, 21 Şubat 2020'de düzenlenecek genel seçimlerde de görülebilir.
İran halkının, sorunların çözümüyle ilgili muhafazakar ve reformist siyasetçilerden beklentilerinin kalmadığı yorumları yapılıyor. Sürpriz bir gelişme olmazsa, yaklaşık 4 ay sonra yapılacak genel seçimlere katılımın düşük olacağı değerlendiriliyor.