Son bir kaç haftadır Suriye'de Rusya ile Türkiye arasında yaşanan anlaşmazlık ciddi boyuta vardı. Yaşanan gerilimin en önemli nedeni Rusya'nın Esad Rejimi ile olan ilişkisi ve bu konuda Türkiye'nin tavrı. Bölgede yaşanan çatışmalar Rusya ve Türkiye'nin birlikte çalışmalarına engel olmayacak türden. Yaşananlar bir anlamda güç dengesi... Fakat bölgenin şekillenmesi de Rusya, Türkiye ve İran uzlaşması ile olacak. ABD etkisi ciddi anlamda azalsa da Türkiye hem Rusya ile hem de ABD ile ilişki halinde olması gerekiyor. Emekli Büyükelçi Bozkurt Aran ile son gelişmeleri konuştuk.
Rusya ile Türkiye arasında yaşanan gerilimi nasıl değerlendiriyoruz. Gerilimin nedeni nedir?
Rusya bölgenin önemli bir gücü haline geldi. Onu bir kez tesbit etmek gerekiyor. Tabi ki bölgede Türkiye'nin de bir gücü ve de etkisi var. Türkiye ile Rusya arasında bir gerginliğin arada sırada çıkması çok doğaldır. Fakat her iki ülkenin de hayati menfaatleri, aralarında gerginliğe, çatışmaya dönüştürmeden nizam vereceklerini, aralarındaki işbirliğinin devam edeceğini düşünüyorum.
Ama Suriye konusunda Rusya ile aramızda temel farklılıklar var. Bunlardan bir tanesi Esad Rejimi. Bu konuda aramızda çok ciddi farklılıklarımız var. Bunun ortadan giderebilmek, müzakere etmek kısa vadede mümkün değil. Bu olay zaman içinde kendi dinamikleri içinde Suriye'de dengelerin oturmasından sonra düzelecektir. Fakat bunun kısa süre içinde düzelmesi mümkün değildir.
Rusya ile aramızda gerilim olunca, İdlib'de askerlerimiz şehit edilince Amerika bizde destek açıklamasının bir nedeni var mı? Rusya'dan bizi koparmaya mı çalışıyor?
Türkiye ile Rusya arasında ABD'nin bizi onlardan koparmayı gerektirecek bir şey düşündüklerini zannetmiyorum. Bir yakınlaşma olduğunu da düşünmüyorum. Türkiye Batı aleminin bir parçası. Her ne kadar Obama döneminden başlayarak bazı sorunlar yaşıyor olsak da... ABD'nin PYD'yi destekleyen hasmane bir tavrının olması, bizim aynı cephede olmamızın kaçınılmaz olduğu bir konumdayız.
Amerika büyük ülke ve dünyanın her tarafında stratejik çıkarları var. Öyle olunca bazı alanlarda bizimle uyuşmamasını doğal karşılamamız gerekmektedir. Ama Türkiye'de geçmişten kalma çok büyük bir birikime sahip olduğu için kendisine yarayan çıkarlarına uygun politikaları uygulamaktan çok çekinen bir ülke değil.
Türkiye NATO'nun her zaman zor bir müttefiki idi. Kendisi ile ve bölgeyle ilgili kanaatleri vardı ve onun da çok dışına çıkmak istemezdi. Bence bugün yaşananların nedeni bunun devam etmesidir.
TÜRKİYE HEM RUSYA İLE HEM ABD İLE ÇALIŞMAK DURUMUNDA
Bölgedeki durum nasıl düzelecek?
Küresel dengelerdeki değişim, Rusya'nın bölgede etkin olması, Çin ile Amerika arasında ikili bir dünya oluştrurulmaya çalışılması... Bütün bunların sonucunda Türkiye'nin hem Rusya ile hem de ABD ile belirli bir ilişki biçimini kurabilmesi gerektiriyor. ABD'nin şu anda Çin'i tehdit görmesi ona karşı tavır alması sözkonusu. Rusya bölgede etkin hale geldi ABD onu dikkate alıyor ama ana tehdit olmaktan çıkmış vaziyette. Amerika, Rusya'yı Avrupalılar'ın halletmesini istiyor. Böyle olunca da bölgedeki ABD etkisi azalıyor. Bunun sonucunda bölge sorunlarını Rusya, Türkiye ve bölge ülkelerinin halletmesi sözkonusu. Bu durumda Türkiye Rusya ve bölge ülkeleri ile daha farklı bir ilişki biçimini kurması gerekiyor.
Almanya'nın Rusya ile doğalgaz anlaşması yapması Amerika'yı ciddi rahatsız ediyor. Diğer konu Çin ile Avrupa'nın 5 G konusunda birlikte çalışacak olmaları ABD'nin çok rahatsız olduğudiğer bir konu. Bütün bu farklılıklar siyah-beyaz keskin ayrımlar değil. Küresel düzen içinde ülkeler kendilerine uygun yeri bulmaya çalışıyorlar.
Bu noktada Türkiye ne ABD ile ne de Rusya ile tam müttefik yada tam düşman konumunun dışında iş yapmaya çalışıyor. Bu da gayet normal bir şey. Türkiye kendi çıkarları için bunu yapmak zorunda.
Türkiye bölgede çok kritik bir noktada ince bir siyaset mi yapması gerekiyor?
Balkanlar ve Orta Doğu'daki sorunlar Türkiye'nin kendi sorunu durumunda. Onun için Türkiye bunlara direk müdahil olmak durumunda. Türkiye bölgedeki güç boşluğunu dikkate alması gerekiyor. Bölge sorunları için Avrupa'nın en ufak bir katkıda bulunmadıklarını istemediklerini bilmemiz gerekiyor.
ABD'nin bölgedeki konumu İran tehtidi ve İsrail'in güvenliği konusunda hassaslar. Onun dışında çok etkin olmak istemiyorlar. Böyle bir durumda Türkiye bölgede daha etkin bir rol oynamayı istese de istemese de yapmak zorunda.
BÖLGENİN SORUNLARI RUSYA, TÜRKİYE VE İRAN'A KALDI
Rusya ve Türkiye bölgenin şekillenmesinde iki ülke durumda mı?
Bölgede başka etkin devletler de var. İran mesela 300 milyon Şii nüfusunun üzerinde etkin bir devlet. Bunu dikkate almamız gerekiyor. İran'ın belirli bir gücü var ama belirleyici değil. Rusya bölgedeki boşluğu doldurarak etkin bir güç haline geldi. Türkiye de ister istemez bölgede olmak zorunda ve bu yönde kendi çıkarları için çalışıyor. Türkiye'nin bölgedeki çıkarlarından vaz geçmesi imkansızdır ve çok zordur.
BU PLANA BARIŞ PLANI DENİLEMEZ
Trump'un Orta Doğu Planını nasıl değerlendiriyorsunuz? Kendisi buna barış planı diyor olması da ilginç değil mi?
Bir kere böyle bir plana barış planı demek imkansız. İsrail'in çıkarlarını korumaya yönelik bir plan. Kuvveden fiile geçmek de denilebilir. Diğer tarafta da Filistinliler'e de parasal destek vererek işi çözmek istiyor. Bu plan bölgede barış getirmez. Bu plan bölgedeki Filistin-İsrail sorununu çözecek durumda da değil. Bu planı kabul etmek demek Filistinliler'in iddialarından tamamen vaz geçmeleri demektir.
Ama bazı Arap ülkeleri bu sorun karşısında Filistin'e karşı desteklerinden vaz geçmiş durumdalar. Bu plan yürümez, kabul görmez ama Filistin'e verilen destekler bitmek üzere. Ciddi Arap ülkelerinin de Filistin konusunda kararlı olmadıklarının da işareti. Bu sorunu ileriye doğru yapamayacağımızı görmek gerekir. Fakat Filistin'e verilen desteğin azaldığını da bilmemiz gerekir.
TRUMP, PARA KARŞILIĞI DAVANIZDAN VAZGEÇİN DİYOR
Trump'ın planında 50 milyar dolarlık parasal yardımdan sözü ediyor, para ile topraklarınızdan vaz geçin mi demek istiyor?
Trump bir buçuk milyon Filistinli'ye iş vereceğini ve 50 milyar dolar yardımdan söz ediyor. Bu para topraklarınızdan değil ama davanızdan vazgeçin demek için yapılan bir yardım ya da plan. Bu planın amacı Filistinlilere davanızdan vaz geçin deniliyor. Para karşılığı bu işten vaz geçin deniliyor. ABD', Filistin'e artık siz de eskisi kadar ısrarlı değilsiniz, sizi eskisi kadar destekleyen ülke yok. Trump Filistinliler'e parayı alın ve hayatınıza bakın bu davadan da vaz geçin demek istiyor.
ARAP ÜLKERİ FİLİSTİN SORUNUNDAN VAZ GEÇTİ
Bazı Arap ülkelerinin Filistin davasından vaz geçip İsrail ile ittifak içine girmesi tarihte ilk kez mi oluyor?
Mısır ile İsrail arasında eskiden gelen bir ilişki vardı. Türkiye ile İsrail arasında son döneme kadar bir ilişki vardı. Bizim ilişkimiz İsrail üzerinde ciddi ağırlığı olan bir konumumuz vardı. Sorunların çözümünde kolaylaştırıcı rolü vardı Türkiye'nin. Küresel düzendeki değişim Filistin sorununun geriye doğru itelemesine neden oldu. Arap ülkeleri buradan artık desteklerini çekmeye başladı. Arap aleminin gözünde Filistin konusu bir retorikten ileriye gitmeyecek hale geldi.
Trump'un bu planı olmayacak ama Filistin sorunu bu tarafa doğru kayacak. Destek ciddi anlamda azaldı. Uluslararası düzlemde Filistin etkisi azaldı.
-Siz devlet kurmayın yaşam hakkınızı güvenceye alın, siz bu davadan vazgeçin diyecekler.
Trump planı azil sürecinde ve seçimlere etkisi olacak mı?
ABD'de seçimlere direk tayin edici etkisi olmaz ama önemli bir etken oldu. Trump bu süreçte Netanyahu'yu destekleyerek, bu konuda alayı vala ile adım atması kendi kamuoyu açısından önemli bir konu. Azil süreci bakımından olmasa da Trump'a seçimler için güzel bir yatırım oldu.
İran'da görev aldınız çok iyi tanıyorsunuz o ülkeyi. Trump seçimleri kazanınca ABD-İran masaya oturur mu?
İran'da ana motivasyon rejimin devamıdır. Böyle olunca belirleyici etken bu. Fakat ileride bu anlamda bir gelişme olabilir mi, küçük ihtimal. Bunlardan daha önemlisi bölgedeki Şii nüfusuna İran etkisinin bulunması. Böyle olunca Orta Doğu'da bir konuyu ele alırken İran'ı dikkate almak zorundasınız. Bu Suriye konusunda da böyle, Irak konusunda da böyle. Eğer bölgede bir istikrar olabilecekse İran bu işe dahil olması gerekir ve kendini rahat hissetmesi gerekir. İran kendini rahat hissedebilirse Nükleer Enerji konusunda daha tarihsel davranabilir. Eğer kendini tehdit altında görürse kendinin saygınlığını nükleer güç üzerinden göstermeye kalkışacaktır.
Kasım Süleymani'nin öldürülmesi İran'ın bölgesel gücünü zayıflattı mı?
Kasım Süleymani hakikaten önemli bir zattı. Bu zatın bu şekilde önemli konuma gelmesi İran'ın desteği ile oldu. Tabiri caiz ise İran bölgede bir kahraman yaratmak suretiyle Kasım Süleymani'yi öne sürdü. Şimdi tekrar başka bir Kasım Süleymani'yi ortaya çıkarıp onu kahramanlaştıracaktır. Amerika'nın yaptığı bir teröristin ortadan kaldırılması değildir, bu bir devlet memuruna yapılan suikasttır.ALİ DEĞERMENCİ / NASIL OLUYOR?