SEÇİME bir hafta kala patates ve soğan fiyatlarının kilogramının bir anda 1.5 TL'den 7 TL'ye yükselmesi kolay açıklanabilir bir durum değil. Tarımsal bir ürünün fiyatının kısa vadede böylesine hızlı yükselmesi için talebin çok hızlı artmış olması yada hava şartları nedeniyle topraktaki mahsullerin zarar görmesi gerekir. Kısa vadede böyle bir durum olmadığına göre başka ne olmuş olabilir. Öncelikle işin biraz teorisinden bahsetmek istiyorum.
Örümcek Ağı Teoremi ve Bolluk Paradoksu tarım alanında fiyat ve miktar arasındaki bağlantıyı açıklamak için kullanılan iki önemli kavramdır.
Talep düşük olan mallarda fiyatlar, arza göre daha fazla değişmektedir. Bu durum özellikle tarım alanında kendini göstermektedir. Patatesve soğan bu ürünlere ilişkin verilebilecek iki iyi örnek. Çünkü tarımsal malların talep esnekliği genellikle düşüktür. Başka bir iadeyle tarımsal ürünlerin üretimdeki artış ve azalışların fiyatlara yansıması aynı oranda olmuyor. Örneğin patates arzındaki %10 oranındaki bir azalma, patates fiyatını bir misli arttırırken, buna karşılık arzdaki %10'luk bir artış ise patatesin fiyatını yarı yarıya düşürebilir. Bu durum iktisatta Bolluk Paradoksu olarak adlandırılmaktadır.
SPEKÜLATÖRLER YİNE İŞ BAŞINDA
Tarım ürünlerin fiyatlarında ikinci görülebilen durum ise Örümcek Ağı Kuramı ile açıklanabilir. Örümcek Ağı Kuramı'nda zaman unsurunun da dikkate alındığı dinamik bir tahsil söz konusudur. Çiftçiler, piyasaya sürdükleri üretim miktarını daima geçen dönemdeki fiyatlara göre belirlemektedir. Yani, çiftçiler mevcut piyasa fiyatına bakarak gelecek için üretim kararlarını almaktadırlar. Daha açık bir ifadeyle bu yılın üretimi, geçen yılın fiyatına veya gelecek yılın üretimi, bu yılın fiyatına bağlıdır. Buradan da anlaşılacağı gibi tarımsal ürünlerde de uzun dönemde denge fiyatını belirleyen etkin faktör arz olmaktadır.
Türkiye'de özellikle patates ve soğan fiyatlarında yıldan yıla görülen dalgalanmalar örümcek ağı kuramı iyi bir örnektir. Üreticiler mevcut piyasa fiyatına göre üretimlerini arttırdıkları zaman piyasa fiyatı düşmekte ve yeni bir fiyat oluşmaktadır. Bu yeni düşük fiyata dayanılarak üreticilerin ertesi yıl üretimlerini azaltmaları halinde bu sefer fiyatlar yükselmektedir. Bu durum bir süre sonra kısırdöngüye girmektedir. Bu döngünün içine birde spekülatörler dahil olunca düşen fiyatları gördüklerinde piyasaladaki arzı kısmaya başlıyor. Patates ve soğanda üretim kaynaklı bir yetersizlik yok. Hatta fazlası var. Mevcut ithalat kararı arzdaki yetersiliği kapatmak yerine spekülatörlere engel olmak için yapıldığını tahmin ediyorum.