Koronavirüs salgını sonrası ekonomik sistemde neler değişecek? Küresel ekonomiyi bekleyen gelecek ne?

Toplum sağlığı açısından büyük bir tehlike arz eden koronavirüs salgını, küresel ekonomiyi derinden sarsıyor. Kovid-19 olarak adlandırılan yeni tip koronavirüsün hem sağlık hem de ekonomi açısından taşıdığı en büyük risk, hiç kuşkusuz bunun küresel bir salgına dönüşmesi ve bahar aylarının ortasına gelindiğinde dahi tam anlamıyla kontrol altına alınamamasıydı. Maalesef bu tehlikeli senaryo gerçeğe dönüştü. Virüsün Avrupa ve ABD başta olmak üzere dünyanın her köşesine ilk tahminlerin çok ötesinde bir hızda yayılması, ekonomik anlamda tehlikenin boyutlarını arttırdı.

Arz ve talep şoklarının yanı sıra finansal piyasalarda büyük bir dalgalanma yaşanıyor. İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana bütün bu dengesizliklerin aynı anda bu denli sert yaşandığı bir dönem olmamıştı. 2020'nin ilk yarısı için konuşacak olursak, küresel ekonominin tarihi seviyelerde bir daralmaya doğru ilerlediğini söylemek abartılı olmayacaktır. Virüs krizini, 1929 Buhranı veya diğer krizlerle karşılaştırmak dahi çok sağlıklı olmayabilir. Küresel ekonomik aktivitedeki kaybı telafi etmek 1,5-2 sene sürebilir. Ekonomiler üzerinde oluşacak tahribata dair nokta atışı tahminde bulunmak halen çok zor. Çok fazla bilinmeyen değişken var. Ekonomik toparlanmanın ne kadar hızlı olacağı; virüsün ne sürede makul seviyelerde kontrol altına alınabileceği, olası ikinci bir dalganın hangi sertlikte gerçekleşebileceği ve ülkelerin açıkladığı kurtarma paketlerinin ne ölçüde etkili olabileceğine bağlı olacaktır. Ülkeler bu süreçte şirketleri ve istihdamı ayakta tutmayı başardıkları ölçüde Kovid-19 krizinden hem üretim hem de talep anlamında daha hızlı bir şekilde çıkmayı başaracaklardır. Ancak, salgın küresel boyutlarda olduğu için her bir ülkenin ekonomik performansının aynı zamanda küresel ekonominin genel gidişatına bağlı olacağı da unutulmamalıdır.

Bu bilinmeyenlere rağmen, Kovid-19 salgınının küresel ekonomide büyük değişimlere neden olacağı aşikar. Farklı konu başlıkları altında küresel ekonominin orta ve uzun vadede ne gibi değişimlere gebe olabileceğini analize başlamadan önce birkaç hususun altını çizmek gerekiyor. Bir akademisyen olarak geleceğe yönelik değişim tahminlerinde bulunurken tabii ki farklı teorilerden ve disiplinlerden mümkün olduğunca yararlanmaya çalışılır. Karşılaştırma yapmak çok kolay olmasa da geçmişte yaşanan büyük şoklardan sonra küresel ekonominin ne tip kırılmalar yaşadığını görmek açısından tarihsel deneyimler de hesaba katılacak. Ancak, bütün bu teorik bilgilerin ve tarihsel deneyimlerin belli ölçülerde yetersiz kalacağını hatırlatmak gerekiyor. Bu yüzden analizdeki bazı noktaların spekülatif olması kaçınılmazdır.

KÜRESEL HEGEMONYA MÜCADELESİ
Virüs salgını ABD ve Çin arasındaki küresel hegemonya mücadelesinin gidişatını etkileyebilecek büyüklükte bir gelişmedir. Bu kritik dönem, her iki ülke açısından ciddi bir test olacak.

Bu testin hem ulusal ve hem de küresel ayağı var. Bu iki ülkenin salgınla mücadele konusunda kendi sınırları içinde gösterecekleri performans, iç siyasetin gidişatı açısından oldukça belirleyici olacak. İçeride başarı yakalayamadığınız müddetçe salgınla küresel mücadelenin ana aktörü olmanız zorlaşır. Çin'in iç siyaset boyutuyla ilgili şu an için iki avantajı varmış gibi gözüküyor. Birinci olarak, Çin yaptığı açıklamalarla salgını kontrol altına alma konusunda önemli mesafe kat ettiğini iddia ediyor. Çin'de ortaya çıkan yeni vakaların yurtdışı kaynaklı olduğu söyleniyor. İkinci olarak, ülke yönetiminin rakipsiz sahibi olan Çin Komünist Partisi'nin (ÇKP) içeriyi kontrol altında tutmasının çok daha kolay olacağı düşünülüyor. Ancak, bu iki avantajla ilgili bir garantinin olmadığını belirtelim. Uluslararası kamuoyunda Çin'den gelen virüs bilgilerinin ne derece doğru olduğuna yönelik ciddi şüpheler var. Bununla birlikte, uzmanlar tarafından önümüzdeki aylarda yükselme ihtimali olabileceği düşünülen virüsün ikinci dalgası gerçekleşirse, bunun Çin'i siyasi ve sosyal olarak nasıl etkileyeceğini bilemeyiz. Salgının merkez üssü haline gelen ABD'de sağlık sisteminin kapasitesi ve kapsayıcılığı ciddi bir sorun. İçerideki siyasi kutuplaşma da salgınla mücadelede konsantrasyonu dağıtıyor.

Sınavın ikinci boyutu küresel. Uluslararası toplum, tedavinin hızlandırılmasından aşının bulunmasına, ülkeler arasında koordinasyonun sağlanmasından ihtiyaç sahibi ülkelere verilecek desteğe kadar birçok farklı konuda ABD ve Çin'in göstereceği liderlik performansını yakından izliyor. Liderlikle ilgili her iki ülkenin ciddi yetersizlikleri söz konusu. ABD, İkinci Dünya Savaşı sonrası şekillendirdiği uluslararası sistemi ve onun kurumlarını son yıllarda adeta kendi eliyle zayıflattı. Washington, içerideki siyasi kargaşanın da etkisiyle küresel meselelerin çözümüne destek olma konusunda eskisi kadar istekli değil. Öte yandan, Çin'in diplomatik kapasitesinin henüz liderlik için tam hazır olmaması ve şeffaflıkla ilgili karşılaştığı ikilemler uluslararası etkinliğini azaltıyor. Virüsün insan psikolojisi üzerindeki etkilerinden dolayı bazı toplumlarda salgının çıkış noktası olan Çin'e yönelik negatif tutumların yaygınlaştığına şahitlik edebiliriz. Böylesi bir durum, Çin'in küresel imajına zarar verebilir.

Günün sonunda kendi içinde bu virüs salgınının toplum sağlığı ve ekonomi üzerindeki etkilerini daha iyi yönetecek ve virüsle uluslararası mücadelenin farklı boyutlarında daha fazla ön plana çıkacak ülke, küresel hegemonya mücadelesine yönelik bu kritik testten daha yüksek bir puanla ayrılacaktır.

AB'NİN GELECEĞİ
Büyük oranda Almanya'nın nüfuz ettiği Avrupa Birliği (AB) kurumlarının 2008'deki küresel finans krizinden sonra Yunanistan, İspanya ve İtalya gibi Güney Avrupa ülkelerine kemer sıkma politikalarını dayatması sonucunda artan ekonomik maliyetler, AB projesine olan inancın sarsılmasına neden olmuştu.

Birçok Avrupa ülkesinde AB kurumlarına olan güven azalmış ve bunun bir yansıması olarak AB karşıtı popülist ve milliyetçi partilerin oy oranları kayda değer oranlarda artmıştı.

AB kurumları virüs krizine yönelik koordineli bir şekilde hareket ederek İtalya ve İspanya gibi zor durumda olan ülkelere gerekli desteği verselerdi, güven erozyonunun önüne set çekilebilirdi. Şu ana kadar yaşananlar dikkate alındığında, bu fırsatın kaçtığı görülüyor. Eğer bu büyük hayal kırıklığını unutturacak adımlar atılmazsa, AB projesi temellerinden sarsılabilir. Avrupa, sadece siyasi olarak değil ekonomik ve güvenlik açısından da tehlikeli bir yola savrulabilir.

KÜRESEL TEDARİK ZİNCİRLERİ
Bu salgın, imalat sanayi üretiminde Doğu Asya'ya aşırı bağımlılığın küresel tedarik zincirleri için çok ciddi bir risk teşkil ettiğini bizlere gösterdi. Çok uluslu şirketler bundan sonrası için yatırım stratejilerini gözden geçireceklerdir.

Çok uluslu şirketler, üretim tesislerinin bir kısmını Çin'den diğer bölgelere doğru kaydırabilirler. İmalat sanayiinde üretim yelpazesi geniş, beşerî sermaye seviyesi yüksek ve lojistik avantajlara sahip diğer gelişmekte olan ülkeler, uzun vadede daha fazla doğrudan yabancı sermaye çekerek küresel tedarik zincirlerine daha sıkı bir şekilde eklemlenebilirler. Ancak, gelişmiş Batılı ülkelerde yükselen yeni korumacılık ve küreselleşme karşıtlığının bir yansıması olarak, Amerikan ve Avrupa menşeli bazı çok uluslu şirketler fabrikalarını kendi ülkelerine kaydırmayı tercih edebilirler. Maliyetler açısından gelişmiş ülkelere doğru böylesi büyük çaplı üretim transferini mümkün ve sürdürülebilir kılmak için fabrikalardaki mavi yakalı çalışanların ağırlığının azaltılması gerekecektir. Bu durumda fabrikalarda akıllı robotların kullanımının yaygınlaşmasının daha önceki tahminlerden çok daha hızlı oranlarda gerçekleşmesi sürpriz olmayacaktır.

EKONOMİ POLİTİKALARI
Ekonomide kamunun ağırlığının artacağı bir döneme giriyoruz. Böylesi dönemlerde ülkeler liberal politikalardan korumacı politikalara doğru geçiş yaparlar. Zaten buna dair ilk adımlar bir süredir devam eden ticaret savaşlarıyla birlikte atılmıştı. Virüs kriziyle birlikte bu süreç daha da hızlanabilir ve korumacılığın kapsamı genişleyebilir. Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler sermaye ve yatırımların içeride kalması için çeşitli düzenleyici mekanizmaları devreye sokabilir. Bununla birlikte, Kovid-19 krizinden etkilenen bazı büyük şirketleri ayakta tutmak için kamulaştırma politikaları devreye girebilir.

ŞİRKET YÖNETİMİ
Kovid-19 salgını süresince birçok şirket, uzaktan çalışmaya dair değişik yöntemleri deneyimleme fırsatı buldu. Salgın sonrasında özellikle hizmetler sektöründe uzaktan çalışmanın daha yaygın olarak kullanılmaya başlandığını göreceğiz. Bu deneyim, özellikle büyük şirketlerin bazı departmanlarındaki işleri dışarıdan daha fazla hizmet satın alarak gerçekleştirmelerinin önünü açabilir. Virüs kaynaklı ortaya çıkan arz şoku bazı kritik sektörleri hazırlıksız yakaladı. Japonların iş dünyasına kazandırdıkları, sıfır stokla çalışma yönteminin (just-in-time) bazı sektörlerde iyice gözden düşmesi de söz konusu olabilir.

İŞSİZLİK, HANEHALKI BORCU VE GELİR DAĞILIMI
Salgından dolayı ekonomik aktivitenin çok sert bir şekilde daralması sonucunda maalesef işsizlik artacak. Dünya Çalışma Örgütü (ILO), en kötü senaryoda bu virüs kaynaklı olarak dünya genelinde işsizlikte 25 milyonluk bir artış yaşanabileceğini öngörüyor. Öte yandan, işlerini kaybetmeseler de bazı insanların gelir seviyeleri bir süre normalin altında seyredebilir. Yüksek işsizlik ve düşen gelir zamanla küresel ölçekte hanehalkı borç seviyesinin artmasına ve gelir dağılımının bozulmasına neden olabilir. Dar gelirli insanların artan sorunları, ülkelerin iç siyasetlerinde ciddi kırılmalara yol açabilir. Eğer merkez partiler toplumsal sorunlara çözüm üretemezlerse, bir süredir yükselmekte olan popülist partiler siyaset arenasında çok daha geniş bir alana hükmedebilirler.

KÜRESELLEŞMENİN SOSYAL BOYUTLARI
Küreselleşme sadece üretim ve ticaret açısından değil, sosyal boyutlarda da zarar görebilir. İnsanların yurtdışı tatillerini daha az tercih etmesi, uluslararası fuar ve konferanslara katılımın azalması ve yabancı karşıtlığının artması gibi ihtimaller, turizm sektörünün ciddi boyutlarda yara almasına neden olabilir. Böylesi bir senaryonun gerçekleşmesi durumunda ülkeler ve insanlar arasındaki bilgi ve deneyim paylaşımı da belli ölçülerde azalabilir.